ریاضیدانی که هیدروژئولوژیست بود! مروری بر "استخراج آبهای پنهانی" ابوبکر کرجی

چکیده

ابوبکر محمدبن حسین کرجی را شاید بتوان یکی از بزرگترین دانشمندان گمنام ایرانی دانست که درخور شایستگی ها و نبوغ علمی اش معرفی نشده است. ریاضیدانی که زمین شناس نیز بود و از او به عنوان یکی از نوابغ مهندسی آب زیرزمینی یاد می کنند. کرجی در سال  332هجری شمسی در شهر کرج متولد شد. این ریاضیدان پرآوازه ایرانی هم عصر با ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابن سینا بود. اوج آفرینش علمی او را در حدود سال 390خورشیدی عنوان کرده اند. این دانشمند ایرانی هرچند که ریاضیدان بود و در آثار خود توجه ویژه ای به علم حساب، جبر و به ویژه جذر داشت با نگارش کتاب استخراج آبهای پنهانی نشان داد که دانشمندی بزرگ در علوم زمانه خود است. کرجی در کتاب استخراج آب های پنهانی (1020سال پیش) شیوه های هندسی و فیزیکی برای محاسبه شیب زمین و چگونگی استخراج آب زیرزمینی را به خوبی ارایه می دهد. صحت برخی از نظریه های علمی ارائه شده در این کتاب، پس از  700سال یعنی قرن 17 میلادی، در اروپا تأیید شده است. در پنجمین جشنواره مهندسی و مدیریت آب ایران که در اواخر سال 1394 برگزارشد، از مقام این دانشمند تجلیل شد. کتاب استخراج آب های پنهانی کرجی، در سال 1345 توسط حسین خدیوجم، از زبان عربی به فارسی برگردانده شد و توسط استاد احمد آرام تصحیح گردید. از ویژگی های علمی و زندگی این دانشمند بزرگ اطلاعات زیادی در دسترس نیست و به نظر می رسد بسیاری از آثار او از بین رفته است. تاریخ درگذشت کرجی را منابع مختلف بین سال های 1019 و 1029 میلادی عنوان کرده اند. در این نوشتار با مروری بر فصل های مختلف این کتاب، نبوغ این محقق بزرگ در علوم زمین و به ویژه در مهندسی آب زیرزمینی بیش از پیش آشکار می گردد. بدون شک اختراعات کرجی در ریاضی به همان اندازه بزرگ و با عظمت است که در بیان مفاهیم آب زیرزمینی در هزارسال پیش نبوغ خود را در کتابی خلاصه به رخ کشیده است.