مروری بر منابع، مصارف و چالش های منابع آب ایران: لزوم احیای مدیریت مبتنی بر حوضه آبریز

چکیده

علاوه بر افزایش جمعیت، مهاجرت و شهرنشینی، در دهه اخیر پدیده خشکسالی و تغییر اقلیم محرک تشدید فشار بر منابع آب ایران بوده است. مقدار متوسط بارش با 228 میلی­متر طی دهه اخیر، نسبت به میانگین بلندمدت (242 میلی­متر) نزدیک به 6 درصد کاهش نشان می­دهد. ميانگين درازمدت رواناب سطحي كشور حدود 85 ميليارد مترمکعب است، با احتساب ميانگين 14 ساله اخير آن به حدود 57 ميليارد مترمکعب، این منابع بیش از 46 درصد كاهش یافته است. مقایسه حجم كل مخازن در حال ساخت و بهره‌برداري با حجم آب قابل تنظيم در سال 1392 نشان می­دهد که در حدود 15125 ميليون مترمكعب نسبت به ظرفیت پیش‌بینی‌شده کمبود آب وجود دارد. در بخش آبهای زیرزمینی از مجموع 609 دشت کشور 291 دشت ممنوعه و یا ممنوعه بحرانی اعلام‌شده است. بخش كشاورزي با سهم 90 درصدي بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بخش مصرف‌کننده آب در كشور است افزایش چشم­گیر سطح زیرکشت ازجمله عوامل رشد بی­رویه مصرف آب در چند دهه اخیر است. نیاز آب کشاورزی ایران در دهه اخیر بالغ‌بر 5/7 درصد رشد داشته است. برداشت­های بی­رویه، حفر چاه­های غیرمجاز، عدم نظارت کافی بر میزان برداشت‌های فراتر از میزان پروانه بهره‌برداری موجب افت سطح و کاهش کیفیت آب زیرزمینی، فرونشست زمین در تعدادی از دشت­ها و پایین آمدن محسوس آبدهی چاه­ها شده است. اضافه برداشت­ از منابع آب­ زيرزميني و به‌تبع آن كاهش تغذيه آبخوان­ها، مصرف آب چشمه‌ها قبل از تغذیه رودخانه­ها است. اثرات خشک‌سالی‌های اخير بسيار شديدتر از خشک‌سالی‌های مشاهداتي اواخر دهه 30 هجري شمسي است.برای تاب آوری شرایط بحران آب، مديريت ملي آب بايد بر اساس مديريت توأمان عرضه و تقاضا، جامع‌نگري در كل چرخه آب و اصول توسعه پايدار و آمايش سرزمين در حوضه‌هاي آبريز كشور تغییر یابد. برای تحقق مديريت يكپارچه منابع آب در حوضه‌هاي آبريز، لازم است كه نظام هماهنگي‌ بخش‌هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي، زيربنايي و خدماتي با بخش آب ايجاد گردد. نظر به ماهیت فرابخشی آب، لازم است تا كليه قوانين و سياست­هاي تمامي دستگاه­ها با چشم­انداز و سياست­هاي کلان بخش آب و در سطح هیئت دولت و يا شوراي عالي آب مطرح و تصويب گردد.